حمام های ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته می شدند. در طراحی ساختمان حمام ها با ایجاد راهرویی پیچ درپیچ در حدفاصل دهلیز و ورودی حمام با تعدیل تفاوت دمای سرد بیرون و دمای گرم داخل، مانع از سرماخوردن مراجعان می شدند.
فضای داخل گرمخانه به چند محل جهت کیسه کشیدن، تمیز کردن و خزانه ها تقسیم می شده است. خزانه ها نیز سه عدد بوده است ؛ یکی برای آب گرم، دیگری برای آب سرد و آخری مخصوص آب ولرم. حمام ها نیز همچون بازار علاوه بر این که در آن عملی مشخص انجام می گرفته، محل اجتماعات نیز بوده است. مراسم مهمی چون حنابندان، حمام عروسی ، زایمان و ... نیز در آن انجام می شده است...
● حمام گنجعلی خان (کرمان)
یکی از بناهای موجود در مجموعه گنجعلی خان شهر کرمان، حمام آن است که در سال ۱۰۲۰ هجری قمری به دستور گنجعلی بیگ ملقب به گنجعلی خان، حاکم کرمان در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. هدف از ساخت این مجموعه ایجاد یک مرکز تفرجگاهی در وسط شهر بوده است. در حمام گنجعلی خان تمام نماد های معماری سنتی یک حمام رعایت شده است و در برخی جاها حتی توجه به جزئیات توانسته این حمام را برجسته سازد. برای مثال در رختکن این حمام، گوشه هایی خلوت و تودرتو تعبیه شده که محل مناسبی جهت گپ و گفت، استراحت و حتی عبادت بوده است. حجاری های منقوش، کاشیکاری های معرق و خشتی، کاربندی های چشمنواز و... اوج معماری صفوی را در این بنا متجلی ساخته است. حمام گنجعلی خان در حال حاضر به صورت موزه مردم شناسی درآمده و مجسمه های مومی نصب شده در آن اقشار مختلف جامعه آن روزگار را در حالات متنوع نمایش می دهد.
● حمام وکیل (کرمان)
یکی دیگر از حمام های سنتی و تاریخی شهر کرمان، حمام وکیل است که اولین بخش از مجموعه وکیل به حساب می آید. این بنا براساس معماری زندیه ـ قاجاریه و با تقلید از حمام گنجعلی خان در سال ۱۲۷۰ هجری قمری ساخته شد.
سرامیک و کاشیکاری های زیبای این حمام که از کف تا سقف امتداد یافته است ، فضای داخلی حمام را بسیار زیبا و چشمنواز کرده است. طی سال های اخیر، حمام وکیل به چایخانه سنتی تغییر کاربری داده است. علاوه بر فالوده کرمانی خوش طعمی که در این حمام می توان تجربه کرد، غذاهای سنتی نیز در بخش گرمخانه سرو می شود.
● حمام چهارفصل (اراک)
یکی دیگر از حمام های تاریخی ایران که تبدیل به موزه مردم شناسی شده است، حمام چهارفصل در شهر اراک است که بزرگ ترین حمام ایران نیز محسوب می شود. این حمام در اواخر دوره قاجار (احمدشاه) توسط حاج محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. از تزئینات به کار رفته در این بنا می توان به انواع کاشیکاری های زبردستانه اشاره کرد که طرح هایی از انسان، حیوان و گیاهان را نمایش می دهد. نقاشی ها و نگارگری هایی از چهارفصل سال در چهارگوشه از این حمام علت نامگذاری آن به چهارفصل است. این حمام همچنین تنها حمام کشور است که در آن بخشی مجزا به اقلیت های مذهبی اختصاص داده شده است. حمام چهارفصل در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
● حمام پهنه (سمنان)
یکی از حمام های تاریخی و ارزشمند ایران، حمام پهنه در شهر سمنان است. این حمام که در مجاورت مسجد جامع قرار گرفته، در سال ۸۵۶ هجری قمری به دستور خواجه غیاث الدین بهرام سمنانی، وزیر دربار تیموری ساخته شد. بعدها در زمان مظفرالدین شاه قاجار، این حمام که نیمه ویران بود، بازسازی و احیا شد. در سال ۷۳ حمام پهنه توسط سازمان میراث فرهنگی سمنان مجدد بازسازی شد و به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد. مهم ترین اثری که در این گرمابه موزه نگهداری می شود، استخوان های مادر و جنینی است که در شکم دارد. قدمت این استخوان ها ۴۵۰۰ سال تخمین زده شده است. حمام پهنه در سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
● گرمابه صفا (قزوین)
گرمابه صفا ،گرچه نه تغییر کاربردی داده و تبدیل به موزه یا رستوران شده و نه حتی به عنوان یک اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما می تواند برای گردشگران از جذابیت خاصی نسبت به سایر حمام های سنتی و تاریخی ایرانی برخوردار باشد.
گرمابه صفا همچنان فعال است و گردشگران با مراجعه به آن امکان تجربه گرمابه سنتی ایرانی را در عصر حاضر خواهند داشت. این حمام در حاشیه شرقی و انتهای خیابان مولوی قزوین واقع شده است. تمام بخش های مختلف این حمام سنتی، از سنگ مرمر صیقلی و نفیس ساخته شده است. گرمابه صفا در سال ۱۲۵۹ هجری قمری و توسط حاج حسن بن حاجی عبدالله تبریزی ساخته شده است.
● حمام وکیل (شیراز)
حمام وکیل به همراه سایر بناهای مجموعه وکیل در کانون شهر شیراز واقع شده است. این حمام که از یادگارهای عصر کریمخانی است، از بهترین معماری و تکنیک های عصر خویش بهره برده است. وجود بخشی ویژه به نام شاه نشین در حمام وکیل، این حمام را از سایر حمام های سنتی ایرانی مجزا ساخته است. وجود نقوش آهک بری زیبا بر سقف که هر یک روایتگر داستانی مذهبی یا فولک و محلی است زیبایی چشمنوازی به این حمام بخشیده است. حمام وکیل به شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
● حمام خان (یزد)
حمام خان یزد یکی دیگر از حمام هایی است که به رستوران و چایخانه سنتی تغییر کاربری داده است و این امکان را به گردشگران می دهد که در حین بازدید از این بنای تاریخی از شیرینی ها و غذاهای لذیذ یزدی بهره برد. بنای این حمام که در میدان خان و در کنار سایر اجزای مجموعه خان یزد واقع شده، به دستور محمدتقی خان بافقی ، حاکم یزد در سال ۱۲۱۲ هجری قمری ساخته شد. حمام خان در سال ۱۲۴۲ هجری قمری مجدد مورد بازسازی قرار گرفت و تزئیناتی به آن افزوده شد.
● حمام فین (کاشان)
از دیگر «گرمابه موزه ها»، حمام فین کاشان است که در مجموعه باغ فین قرارگرفته و به عنوان قتلگاه امیرکبیر شناخته می شود. این گرمابه از دو حمام بزرگ و کوچک تشکیل شده است. تاریخ ساخت حمام کوچک به عصر صفویه مربوط است و همراه با بنای اولیه باغ ایجاد شده است. با ساخت حمام بزرگ در دوره فتحلعی شاه قاجار، حمام بزرگ به حمام سلطنتی معروف گردید و به رجال دولتی و افراد مهم جامعه اختصاص داده شد. در مقابل، حمام کوچک به حمام خدمه شناخته شد و توسط افراد عادی جامعه مورد استفاده قرار گرفت.
نکته قابل توجه این است که هر دو حمام، کامل و دارای تمام ویژگی ها و نشانه های معماری گرمابه های سنتی هستند. حمام فین در سال ۱۳۱۴ جزو آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ این مجموعه همچنین در سال ۲۰۱۱ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
● حمام خان (کاشان)
یکی دیگر از حمام های برجای مانده از مجموعه حمام های تاریخی و سنتی ایران، حمام خان در بازار کاشان است که متعلق به میرزاعبدالرزاق حاکم زندی شهر کاشان بوده است.
این حاکم که در ساخت و مرمت شهر کاشان بسیار دلسوزانه تلاش کرده، این حمام را در سال ۱۱۸۷ هجری قمری بنا کرده است. حمام خان در حال حاضر در تملک خصوصی قرار دارد.
● حمام حاج شهبازخان (کرمانشاه)
این حمام که از بناهای دوره قاجار محسوب می شود، در خیابان مدرس در راسته بازار و در میان بافت قدیمی شهر کرمانشاه واقع شده است. حمام حاج شهبازخان در سال ۱۲۳۲ هجری قمری به دستور حاج شهبازخان، پسر منوچهر خان بیگلربیگی از رجال سیاسی دوره قاجار ساخته شد. این حمام از تمام المان های معماری حمام های سنتی بهره برده است. گنبدهای این حمام با استفاده از آهک بری به زیبایی مقرنس کاری شده اند. نقاشی های دیواری از دیگر تزئینات چشم نواز این حمام به شمار می آیند. حمام حاج شهبازخان در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۰۴۹۵ در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.منبع: